Fondi për të Drejtën Humanitare dhe Fondi për të Drejtën Humanitare në Kosovë, si pjesë e KOMRA (rrjetit rajonal për vërtetimin e fakteve), lansuan të shtunën në Hotel International Prishtina ‘XVI Forumin për Drejtësi Tranzicionale në Vendet Post-Jugosllave’, i cili prezantoi një sërë panelesh dhe promovimin zyrtar të botimit të dytë i Librit të Kujtesës së Kosovës, “Dinjiteti për të Pagjeturit” (1998-2000).
Edicioni i dytë i Librit të Kujtesës së Kosovës (1998-2000) ofron një pasqyrë të rrethanave të ndryshme të atyre që u zhdukën gjatë konfliktit në vend, duke përfshirë rrëfimet e individëve që u nxorrën nga shtëpitë e tyre dhe nga arat e tyre, individë që u dëbuan nga kolonat e refugjatëve që dilnin nga vendi, individë me aftësi të kufizuara, si dhe mbi 70 të mitur dhe mbi 200 individë mbi moshën 70 vjeçare.
Në shtjellimin e të dhënave te mbledhura nga hulumtimet gjithashtu ceket se mostrat e gjakut për të ndihmuar në identifikimin e ADN-së nuk janë siguruar ende për mbi 150 të zhdukur, dhe për mbi 50 ka mostra të pamjaftueshme gjaku. Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq (KNKK) liston 1,613 të zhdukur në konflikt, ndërsa Fondi për të Drejtën Humanitare liston 23 të tjerë të zhdukur, duke e çuar numrin në 1636.
Nga ky numër, 1,400 ishin civilë të papërfshirë në asnjë formë në luftime, rezistencë ose kryengritje të armatosur në konflikt.
Libri Kujtimi i Kosovës (1998-2000) është përpiluar duke mbledhur mbi 2000 deklarata, të mbledhura me miratimin e anëtarëve të familjes. Kjo u kombinua me më shumë se 1,500 raporte shtesë, dhe është ndërthurur me dokumentacionin gjyqësor, burimet e hapura dhe bazat e të dhënave të KNKK-së dhe ICMP-së.
Në Forum fjalën hapëse mbajtën Përfaqësuesi Special i Norvegjisë për Ballkanin Perëndimor, ambasadori Haakon Blankenborg dhe Përfaqësuesi Special i Bashkimit Evropian për Kosovën, Tomáš Szunyog.
Blankenborg theksoi se shoqëritë e Ballkanit Perëndimor duhet të “sfidojnë zonat e tyre të rehatisë” dhe të mos lëjojnë që personat e zhdukur te përdoren si “mjet negocimi politik” dhe se “mosndëshkimi dhe pasiguria nuk mund të jenë kurrë zgjidhje afatgjatë”.
Ai gjithashtu theksoi se organizata të tilla si Fondi për të Drejtën Humanitare dhe Fondi për të Drejtën Humanitare në Kosovë e kanë pasur të imponuar të ndërhyjnë kur qeveritë kanë ngecur me “taktika dhe vlerësime politike” për çështjet më themelore, duke përfshirë zbulimin e numrave dhe vendndodhjeve të personave të zhdukur.
Tomáš Szunyog përshëndeti përpjekjet për drejtësinë tranzicionale të organizatave si Fondi për të Drejtën Humanitare dhe Fondi për të Drejtën Humanitare në Kosovë për të “ndihmuar viktimat dhe familjet e tyre të shuajnë dhimbjen”.
Deklaratat e tyre u pasuan me fjalimin e ish-presidentes së Kosovës, Atifete Jahjaga, e cila mbi të gjitha theksoi mbështetjen e saj për botimin e dytë të Liber Kujtimit të Kosovës (1998-2000) dhe shprehu mirënjohjen e saj për familjarët e të zhdukurve që kanë dalë me dëshmitë e tyre dhe për ata të cilët morën pjesë në ngjarjet e Forumit.
Ish-presidentja Jahajga mbajti një fjalim prekës në lidhje me plagët e hapura që vazhdojnë të egzistojnë në shoqëritë e Ballkanit Perëndimor për shkak të fatit të pazgjidhur të personave të zhdukur dhe theksoi mungesën e “vullnetit politik, veçanërisht nga ana e Serbisë, për të bashkëpunuar në shqyrtimin dhe zhvarrosjen. të varrezave masive në Batajnicë, Petrovo Selo dhe Perućac.”
“Drejtësia është parakusht për një paqe të qëndrueshme”, theksoi ajo.
Petrit Hasanaj ishte i pari familjar që foli dhe ndau përvojën e humbjes së anëtarëve të familjes në Masakrën e Mejës, e cila ndodhi në prill pas nisjes së fushatës së bombardimeve të NATO-s si një formë hakmarrjeje ndaj popullatës shqiptare të Kosovës. “Unë kam qenë student, kështu që kam qenë në Prishtinë ndërsa familja ime në Mejë”.
“Babai më tha të mos vij në Mejë, më tha të qëndroja në kryeqytet. Isha i hutuar se ai nuk donte të më shihte… herën tjetër që e pashë ishte në arkivol. Qëndrimi në Prishtinë në atë moment e bëri të mundur që të jem këtu sot”, vazhdoi Petriti.
Mejra Dautovic thotë se fëmijët e saj kurrë nuk i kanë dalluar shokët dhe shoqet në bazë të prejardhjes etnike para luftës. “Edna ime u përdhunua dhe u torturua për 60 ditë në Omarska. Edin në ‘Bela Kuća’… pas vitesh kërkimi dhe dëshmie, i varrosa të dy fëmijët e mi.”
Libri i Kujtesës së Kosovës është i vetmi botim i fokusuar në konfliktin e viteve 1998-1999 në vend që ofron një përmbledhje të gjerë të dëshmive të të zhdukurve gjatë konfliktit, duke paraqitur të paktën tre dëshmi unike dhe duke mbuluar të gjitha grupet etnike të prekura nga luftimet.
Paneli i dytë u fokusua në atë se çfarë kanë ndërmarrë institucionet për të zgjidhur çështjen e personave të zhdukur dhe se cilat kanë qenë sfidat ndër vite. Luigj Ndou, nga Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, thotë se çështja e personave të zhdukur është “mallkimi ndërbrezor që ne nuk jemi të aftë ta thyejmë dhe të ecim përpara”.
Në veçanti, panelistët theksuan problemin e gabimeve të bëra gjatë identifikimit të bërë me mjete tradicionale ose jo-ADN. Ditor Haliti nga Instituti i Mjekësisë Ligjore të Kosovës theksoi se “shumë nga mbetjet e personave të paidentifikuar [No Name] janë dërguar në Komisionin Ndërkombëtar për Persona të Zhdukur, por nuk përputhen me asnjë nga mostrat e gjakut në dosje”.
Luisa Maria De Oliveira Marinho nga Misioni i BE-së për Sundimin e Ligjit në Kosovë (EULEX) tha se pavarësisht dyshimeve “shumë identifikime tradicionale më vonë u konfirmuan se ishin të sakta bazuar në ADN”. EULEX-i, theksoi ajo, ishte i përkushtuar në shqyrtimin e rasteve të identifikimit të gabuar në të kaluarën në mënyrë që anëtarët e familjes të mund të arrijnë qetësinë shpirtërore të plotë.
Paneli i tretë trajtoi këndet politike ndërkombëtare të çështjes së drejtësisë tranzicionale të Ballkanit Perëndimor, me panelistë që varionin nga aktorë të lidhur me institucionet e BE-së deri te akademikë dhe analistët.
Ministrja e Drejtësisë së Kosovës, Albulena Haxhiu, ka folur për strategjinë e miratuar së fundmi për drejtësinë tranzicionale, duke theksuar se “që kur jam bërë ministre, nuk ka pasur asnjë dokument tjetër më kompleks dhe më të komplikuar për t’u bashkuar”.
Ajo gjithashtu theksoi se Kosova “kishte nisur një iniciativë për të ndjekur penalisht kriminelët e luftës në mungesë, sepse Serbia refuzon të lirojë kriminelët e saj të luftës dhe vazhdon t’i strehojë ata”, duke e krahasuar atë me ligje të ngjashme në vendet e tjera të rajonit si Kroacia.
Analisti Agon Maliqi tha se rajoni po përpiqej të përsëriste përpjekjet e Perëndimit në Gjermaninë e pas Luftës së Dytë Botërore, por se ky ishte një krahasim i gabuar. Lufta e Dytë Botërore, sipas Maliqit, “përfundoi me fitues të qartë dhe me autor të qartë, i cili kaloi në një proces te thellë te vetë-refleksionit, ndërsa ne këtu vazhdojmë të shohim revizionizëm dhe mohim”.
Eric Gordy, një profesor në Kolegjin Universitar në Londër dhe një ekspert i Ballkanit, tha se arsyeja pse procesi nuk ka zënë rrënjë plotësisht në rajon është sepse “ndodhi në qarqe relativisht të mbyllura, qarqe ndërkombëtare, me shtete jashtë rajonit ose vetëm disa shtete në rajoni dhe rrallë ndonjë organizatë e shoqërisë civile – kështu që shoqëria u shkëput.”
Veprimtaria përfundimtare eksploroi efikasitetin e përpjekjeve të BE-së për drejtësinë tranzicionale dhe çështjen e personave të zhdukur. Jelena Miniq, një ish-diplomate dhe pjesë e Forumit për Marrëdhënie Ndërkombëtare të Lëvizjes Evropiane në Serbi, tha se nevojitet një qasje stoike dhe e drejtpërdrejtë. “Duhet të arrijmë në një pikë ku me qetësi dhe në menyrë të hapur, pa bujë dhe flamuj, të pranojmë të gjitha krimet e kryera.”
Miodrag Milicevic, anëtar i shoqërisë kosovare nga OJQ Aktiv ka reflektuar për situatën e rëndë kohëve të fundit në marrëdhëniet në mes të dyve. “Jemi në një qark të mallkuar dhe askush nuk mund të dalë me një model konkret për të dalë nga prishja e marrëdhënieve mes serbëve dhe shqiptarëve.
Forumi do të vazhdojë të dielën me panele që fokusohen në rezultatet e arritura nga aktorët e shoqërisë civile në sferën e drejtësisë tranzicionale, si dhe një panel përmbyllës mbi të se si përvojat e Ballkanit Perëndimor dhe e drejta ndërkombëtare humanitare mund të aplikohet në konflikte të vazhdueshme si ato në luftime në Gaza.
Photo: Atifete Jahjaga Facebook Page
